ابن‌حداد ابوعثمان سعید بن محمد غسانیاِبْنِ حَدّاد، ابوعثمان سعید بن محمد غسّانی (۲۱۹-۳۰۲ق/۸۳۴ -۹۱۴م)، فقیه ، متکلم و ادیب مغربی بود. ۱ - شناخت اجمالیصفدی [۱]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرندراتکه، ج۱۵، ص۱۷۹،بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۲]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرندراتکه،ج۱۵، ص۲۵۶، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
شرح حال او را در دو جا با نام‌های ابو عثمان القیروانی و ابن الحداد القیروانی آورده است.او اهل قیروان بود و در آن‌جا زیست و هرگز، به علت فقر ، سفر نکرد و هیچ گاه حج نگزارد، اما به هنگام پیری و پس از مرگ یکی از بستگان (برادر) [۳]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم البوشی،ج۱۴، ص۲۱۴، بیروت، ۱۹۸۴م.
مالی از او به ارث برد. [۴]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی،ج۱، ص۱۴۸، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزایر، ۱۹۱۴م.
ابن حداد از جمله شاگردان و اصحاب سحنون بن سعید (د ۲۴۰ق/ ۸۵۴م) از بزرگان مالکی در مغرب بود و آنگاه که ابوالحسن کوفی به طرابلس آمد، به نزد وی شتافت و از او استماع حدیث کرد. [۵]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی،ج۱، ص۱۴۸، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزایر، ۱۹۱۴م.
۲ - موقعیت علمیابن حداد در فقه و کلام متبحّر بود و در جدل و مناظره و دفاع از معتقدات خود و ردّ فرقه‌های مخالف دستی توانا داشت. وی علاوه بر این از علمای نحو و لغت نیز به شمار آمده است. ۳ - علاقه به شعرگر چه خود گفته است شاعر نیست، ولی شعر نیکو می‌سروده و مثلاً اشعاری در رثای فرزند و برادرزاده خود پرداخته است [۶]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب، ج۱، ص۱۴۸- ۱۴۹، الجزایر، ۱۹۱۴م.
و ذهبی [۷]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم البوشی،ج۱۴، ص۲۱۴، بیروت، ۱۹۸۴م.
دو بیت از اشعار او را نقل کرده است.۴ - اعتقاداتوی از فقهای مالکی بود و بر اساس نظر، قیاس و اجتهاد عمل می‌کرد، تقلید را نکوهش کرده، آن را ناشی از نقص عقل و پستی همت مردمان می‌دانسته است. [۸]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی،ج۱، ص۱۴۹، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزایر، ۱۹۱۴م.
به روش اهل سنت و جماعت سخت پای‌بند بود و به اشاعره تمایل داشت و با مذهب اعتزال مخالفت می‌ورزید. محمد بن کلاعی ردّی بر کتاب او که در پاسخ معتقدان به خلق قرآن بوده، نوشته است. [۹]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب،ج۱، ص۲۲۱، الجزایر، ۱۹۱۴م.
از اینجا معلوم می‌شود که ابن حداد در مسأله قِدم یا حدوث کلام خدا بر مذهب اشاعره بوده است. نیز مناظره‌ای که میان او و سلیمان فراء معتزلی درباره مکان خدا رخ داد. قرینه‌ایست بر اینکه او همانند اشاعره، خدای متعال را در مکانی معین می‌دانسته است، هر چند که در پاسخ فراء به جدل متوسل می‌شود و پاسخی صریح نمی‌دهد. [۱۰]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب،ج۱، ص۱۹۸- ۱۹۹، الجزایر، ۱۹۱۴م.
[۱۱]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب،ج۱، ص۲۲۱، الجزایر، ۱۹۱۴م.
نکته دیگری که در تأیید اعتقاد ابن حدّاد می‌توان آورد، آن است که علمای عراقی شاگردان خود را بر آن می‌داشتند تا با سؤالات خود او را بیازارند. [۱۲]
زبیدی، محمد، طبقات النحویّین و اللغویّین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم،ج۱، ص۲۴۰، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
می‌دانیم که این علما در آن وقت، غالباً اهل عدل و تنزیه و بر عقیده معتزله بودند. ۵ - شاگردان و مصاحبین تابعابن حداد راوی و عالمی مطلع و پارسا بود. [۱۳]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی،ج۱، ص۱۵۱، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزایر، ۱۹۱۴م.
[۱۴]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم البوشی،ج۱۴، ص۲۱۴، بیروت، ۱۹۸۴م.
شاگردان و مصاحبانی داشته است که متأثر از او بوده‌اند و پس از وی روش او را در فقه و کلام دنبال کرده‌اند که از آن جمله‌اند: ابراهیم بن محمد معروف به ابن البرذون ، احمد بن موسی التمار ، علی بن منصور الصفار ، محمد الرّفادی ، ابن احمد الشرکاء و ابوبکر ابن الفمودی و همگان از علمای افریقیه به شمار آمده‌اند. [۱۵]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب،ج۱، ص۲۱۴، الجزایر، ۱۹۱۴م.
[۱۶]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب، ج۱، ص۲۱۵، الجزایر، ۱۹۱۴م.
[۱۷]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب،ج۱، ص۲۱۶- ۲۱۹، الجزایر، ۱۹۱۴م.
۶ - سرسختی در مذهببه روزگار ابن حداد، فاطمیان به افریقیه درآمدند و به گفته زبیدی که خود از معاندان فاطمیان و شیعیان بود، بر اهل سنت و جماعت سخت گرفتند. دو تن از بزرگان اصحاب سحنون را کشتند و ندا دادند: این است سزای پیروان مذهب مالک ، بر اثر آن، ترس بر اهل سنت غالب آمد و جملگی بر ابن حداد گرد آمدند و از او خواستند که در برابر داعیان حکومت فاطمی تقیّه کنند. او تقیه را نپذیرفت و از کشته شدن نهراسید و گفت جز دفاع از دین چاره‌ای ندارد و مناظره با داعیان فاطمی را پذیرفت. مردم قیروان وضع او را در آن ایام، به وضع احمد بن حنبل در ایام «محنه» (ایام سخت‌گیری در عهد مأمون و معتصم بر معتقدان به خلق قرآن ) تشبیه می‌کردند. [۱۸]
خشنی، محمد،«طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب، ج۱، ص۲۴۰- ۲۴۱، الجزایر، ۱۹۱۴م.
به گفته خشنی ابن حداد با ابوالعباس شیعی صنعانی یکی از داعیان فاطمی مناظره کرده و گفت‌وگوهایی را که با وی داشته، برای شاگردانش املا کرده است. کتاب مجالس او مجموعه این گفت و گوهاست. [۱۹]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب،ج۱، ص۱۹۹- ۲۱۲، الجزایر، ۱۹۱۴م.
[۲۰]
زبیدی، محمد، طبقات النحویّین و اللغویّین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۲۴۰،قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
[۲۱]
قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم،ج۲، ص۵۳، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
چهار مجلس از آن را خشنی نقل کرده [۲۲]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، ج۱، ص۱۹۹- ۲۱۲، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزایر، ۱۹۱۴م
و سه مجلس نیز در ریاض النفوس مالکی ضبط شده است [۲۳]
سزگین، فؤاد تاریخ التراث العربی، شبوح، ۲ (۲) /۳۶۴ (۴) /۳۲، حاشیة ۲)ترجمة محمود فهمی، ریاض، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
موضوع گفت‌وگو در این مجالس، بیشتر مسائل مورد اختلاف سنّی و شیعه درباره خلفای راشدین و فقه و مبانی اجتهاد است. در برخی از مآخذ آمده است [۲۴]
ذهبی، العبر، به کوشش ابوهاجر محمد السعید بن بسیونی زغلول،ص۴۴۳، بیروت، ۱۹۸۵م.
[۲۵]
یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، ج۱، ص۲۴۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق ابومحمد وکیلی (رب) ۱۹/۳/۷۷.
[۲۶]
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۲، ص۲۳۸،قاهره، ۱۳۵۰ق/۱۹۳۱م.
که ابن حداد به مذهب شافعی متمایل شد و ردّی بر المدونة سحنون نگاشت که بر اثر آن مالکی‌ها از وی دوری جستند، ولی پس از مبارزات او با داعیان حکومت فاطمی مجدداً به او روی آوردند.مآخذ اولیه در این باره ساکتند و لذا صحت آن بعید است، به خصوص که به گفته خشنی [۲۷]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب،ج۱، ص۱۵۰، الجزایر، ۱۹۱۴م.
او ردّی بر شافعی نوشته که خشنی خود آن را دیده است.ردّیه مذکور خطاب به فقیه شافعی اسماعیل مُزنی (د ۲۶۴ق/۸۷۸م) است، اما مزنی از دادن پاسخ به آن سرباز زده و گفته است: هر کس عالم است آن را پاسخ گوید. ۷ - آثارابن حداد را تألیفاتی است در فقه و کلام و جدل [۲۸]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی،ج۱، ص۱۵۰، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزایر، ۱۹۱۴م.
از جمله: توضیح المشکل فی القرآن؛ کتاب المقالات؛ کتاب الاستیعاب؛ کتاب الامالی؛ کتاب عصمة المسلمین (عصمة الدینیین) [۲۹]
قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۲، ص۵۳، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
(عصمة النبیین) [۳۰]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۵۸۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۲م.
(که ظاهراً نام اخیر صحیح است)؛ کتاب العبادة الکبری و الصغری [۳۱]
صفدی، خلیل، ج۱۵، ص۱۸۰، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرندراتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۳۲]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرندراتکه،ج۱۵، ص۲۵۶، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(به اشتباه این کتاب را دو کتاب و به نام‌های العبادة الکبری و العبادة الصغری ضبط کرده است)؛ کتاب الاستواء و کتب دیگر که در ردّ بر ملحدان است. [۳۳]
زبیدی، محمد، طبقات النحویّین و اللغویّین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۲۳۹،قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
همچنین صفدی [۳۴]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرندراتکه،ج۱۵، ص۱۸۰، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
در زمره آثار ابن حداد از کتابی به نام الرّدّ علی الملحدین نام می‌برد، اما محتمل است که این عنوان، در واقع بخشی از عبارتی باشد که دیگر مآخذ برای بیان موضوع کتاب‌های او نوشته‌اند و صفدی آن را در شمار تألیفات او پنداشته است.غیر از کتاب مجالس، هیچ یک از نوشته‌های او باقی نیست. [۳۵]
سزگین، فؤاد تاریخ التراث العربی، ترجمة محمود فهمی،(۴) /۳۲ ریاض، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
۸ - فرزندانابن حداد پسری به نام عبدالله داشت.خشنی [۳۶]
خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب، ج۱، ص۱۵۱،الجزایر، ۱۹۱۴م.
او را دیده و به پدر مانند کرده است.وی گوید: آنگاه که عبدالله لب به سخن می‌گشود، دیگران را میل سخن گفتن نبود.۹ - فهرست منابع(۱) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق/۱۹۳۱م. (۲) خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات علماء افریقیة ابوالعرب تمیمی، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزایر، ۱۹۱۴م. (۳) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم البوشی، بیروت، ۱۹۸۴م. (۴) ذهبی، العبر، به کوشش ابوهاجر محمد السعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۹۸۵م. (۵) زبیدی، محمد، طبقات النحویّین و اللغویّین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م. (۶) سزگین، فؤاد تاریخ التراث العربی، ترجمه محمود فهمی، ریاض، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۷) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۲م. (۸) شبوح، ابراهیم، «سجل قدیم لمکتبة جامع القیروان»، مجلة المخطوطات العربیة، قاهره، ربیع الثانی ۱۳۷۶/ نوامبر ۱۹۵۶. (۹) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرندراتکه، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. (۱۰) قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م. (۱۱) یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق ابومحمد وکیلی (رب) ۱۹/۳/۷۷. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعثمان ابن‌حداد»، ج۳،ص۱۰۹۲. |